نوع مقاله : علمی تخصصی

نویسندگان

1 دانشیار معارف اسلامی، دانشگاه علّامه طباطبایی، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری تفسیر تطبیقی، مؤسسة آموزشی کوثر، ایران

چکیده

یکی از موضوعات مهم قرآنی مسئلة هدایت و ضلالت است؛ در این رابطه، قرآن در مواردی هدایت و ضلالت را به خدا نسبت می‌دهد و درآیاتی نیز بر اراده و اختیار انسان در هدایت و ضلالتش تأکید دارد. چه رابطه‌ای بین هدایت و ضلالت الهی و نقش افعال اختیاری و ارادةانسان از منظر قرآن وجود دارد؟ این تحقیق با روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی به بررسی آیات هدایت و ضلالت در قرآن از دیدگاه علّامه طباطبایی در تفسیر« المیزان» ، فخررازی در تفسیر مفاتیح‌الغیب و زمخشری در تفسیر کشاف  می‌پردازد. هدف این پژوهش، یافتن رابطه‌ای معنادار بین هدایت و ضلالت الهی است که از ظاهر  برخی ازآیات قرآن فهمیده می‌شود و نیز نقش اختیار و ارادة انسان در این موضوع که از بعضی آیات دیگر استنباط می‌شود.  علّامه طباطبایی هدایت ابتدایی و توفیقی را به ارادة الهی و ضلالت ابتدایی را به ارادة انسانی و ضلالت کیفری را نوعی مجازات الهی می‌داند؛ فخر رازی با پذیرش مسلک جبرگرایانه، خداوند را خالق همه‌چیز از جمله هدایت و ضلالت بیان کرده است و زمخشری، براساس مکتب اعتزال، استناد هدایت و ضلالت در آیات قرآن به خداوند را نوعی مجاز می‌داند و بر نقش اراده و اختیار انسان تأکید دارد.

کلیدواژه‌ها

قرآن کریم.

 ابن‌فارس، ابوالحسین احمدبن فارس‌بن زکریابن حبیب. (1404ق.).  معجم مقائیس اللغه. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.

ابن‌منظور، جمال‌الدین ابوالفضل محمدبن مکرم‌بن علی. (1414ق.).  لسان‌العرب. بیروت: دارالفکر للطباعة و النشر.

ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله. (1413ق.). الاشارات و التنبیهات. بیروت: به کوشش سلیمان دنیا.

ابوالفتوح رازی، حسین‌بن علی. (1408ق.).  روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

انصاری. مسعود. (۱۳۸۹ش.). تفسیر کشاف. تهران: ققنوس.

بنیاد پژوهش‌های اسلامی. (1415ق.). شرح المصطلحات الکلامی. مشهد: گروه کلام و فلسفه بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

جوادی آملی، عبدالله. (1389ش.). هدایت در قرآن.  قم: اسراء.

جوهری، اسماعیل‌بن حماد. (1376 ق.). الصحاح. بیروت:‌ دار العلم للملایین.

حسن‌زاده آملی، حسن. (۱۳۶۹ش.). خیرالاثر در جبر والقدر. تهران: قبله.

خرمشاهی. بهاءالدین. (بی‌تا). «سهم ایرانیان در تفسیر قرآن». مجموعة مقالات کنگرة شیخ مفید. شمارة ۳۷.

ذهبی، محمدحسین. (۱۴۰۷ق.). التفسیر  و المفسرون. بیروت: دارالقلم.

رازی، فخرالدین. (1420 ق.). مفاتیح‌الغیب. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

محسن عبدالحمید. (۱۳۹۴ق.). الرازی مفسراً.بغداد: دارالحریة.

راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد. (1412ق.). المفردات فی غریب القرآن. دمشق: دارالعلم الدار الشامیة.

زبیدی، محمدبن محمد. (1414ق.). تاج‌العروس. بیروت: دارالفکر. ‌

زمخشری، محمودبن عمر. (1407ق.). الکشاف  عن حقائق التنزیل. بیروت: دارالکتاب العربی.

بنیاد پژوهش‌های اسلامی. (1415ق.). شرح المصطلحات الکلامی. مشهد: گروه کلام و فلسفة بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

طباطبایی، محمدحسین. (۱۳60ش.) . تفسیر المیزان. قم: نشر اسلامی.

طبرسی، فضل‌بن حسن. (1372ش.). مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن. تهران: انتشارات ناصرخسرو.

طبرسی، فضل‌بن حسن.  (۱۳۷۷ش.). تفسیر جوامع‌الجامع. ترجمة مترجمان. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

فیومی، احمدبن محمد. (1414ق.). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. قم: مؤسسة دارالهجرة.

قرشی، علی‌اکبر. (1371ش.).  قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

مجلسی، محمدباقر. (1403ق.). بحارالانوار. بیروت: مؤسسة الوفاء.

محفوظی، عباس. (1391ش.). «ویژه‌نامة علّامه طباطبایی». مجلة بصائر. سال سوم.
مطهری، مرتضی. (1389ش.). حق و باطل. تهران: صدرا.
معرفت، محمدهادی.  (۱۳۸۸ش.). تفسیر و مفسرون. قم: تمهید.
معروف، نایف. (142).  المعجم الوسیط فی الاعراب. بیروت: دارالنفائس.
مکارم شیرازی، ناصر. (1374ش.). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الإسلامیه.
مهدوی‌راد محمدعلی. (بی‌تا). «جایگاه المیزان در میان تفاسیر».کیهان فرهنگی. شمارة 8 . سال ششم.
مهنا، عبدالله علی. (1413ق.).لسان‌اللسان. بیروت: دارالکتب العلمیة.