نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری قرآن و حدیث پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛ دانش‎پژوه سطح‎چهار (دکتری) شیعه‎ شناسی، تهران، ایران

2 استاد گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تهران، ایران

چکیده

مسئله امامت و خلافت در فرهنگ امامیّه و اهل سنّت از مباحث کلیدی و اختلافی به شمار می‎رود. این مقاله با تحلیلیِ تطبیقی از ماهیت، مبانی و ویژگی‎های امام از دیدگاه دو متکلم اثناعشری و اهل سنّت؛ قاضی‎ باقلانی‎ اشعری و علامه‎حلّی نگاشته شده است. پس از بررسی و تطبیق آراء؛ یافته‎ها نشان از آن دارد که برداشت و باورهای این دو متکلم در مسئله امامت با یکدیگر متفاوت است؛ چراکه قاضی وجوب امام را یک وجوب شرعی - نه عقلی- و اساساً بحث از امامت را یک فرع فقهی می‎داند؛ اما علامه قائل است، بحث از امامت یک بحث کلامی و نصب امام هم از ناحیۀ الهی صورت می‌‌پذیرد؛ بنابراین امام در دیدگاه باقلانی و غالب اهل سنّت یک مقامِ حکومتی ظاهری است که علاوه بر جایگاه دنیایی، حفظ و اجرای دین را نیز برعهده دارد، به همین دلیل در ماهیت و مبانی نظری و مصداقی امام که در شاکله و ویژگی‌‌های شخصیّتی ایشان نمود پیدا می‎کند با امامیه دچار اختلاف رأی شده‎اند. مقالۀحاضر به شیوه‎ای اسنادی همراه با پردازش اطلاعات و با هدف تبیین مفهومِ واقعی از حقیقت وجودی امام و واکاوی اوصاف‎ایشان، به عنوان وصیِّ نبی‎خاتم، جمع‎آوری و تنظیم شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Analysis of the nature and foundations of Imamism and Sunnis from Imam-Khalifa with emphasis on the views of Allameh Halli and Qazi Baghalani

نویسندگان [English]

  • Hosain Rezayi 1
  • Mohammad Bagher Saeidi Roshan 2

1 Ph.D. Student of Qur'an and Hadith, Research Institute of Hawzeh and University; 4th Level Scholar (doctorate) in Shia Studies, Tehran, Iran

2 Professor, Qur'an Studies Department, Research Institute of Hawzeh and University, Iran

چکیده [English]

The issue of Imamate and Caliphate in the cultures of Imami Shi'a and Sunni Islam is considered one of the key and contentious topics. This article presents a comparative analysis of the nature, foundations, and characteristics of Imamate from the perspectives of two theologians: Qadi Abd al-Jabbar al-Baqillani from the Ash'ari Sunni tradition and Allama Hilli from the Twelver Shi'a tradition. After examining and comparing their views, the findings indicate that the interpretations and beliefs of these two theologians differ significantly regarding the issue of Imamate. Qadi al-Baqillani considers the obligation of the Imam to be a religious duty rather than a rational one and fundamentally views the discussion of Imamate as a subsidiary jurisprudential matter. In contrast, Allama Hilli asserts that the discussion of Imamate is a theological issue and that the appointment of the Imam is divinely ordained. Consequently, from al-Baqillani's perspective and that of most Sunnis, the Imam is a governmental figure with both worldly authority and the responsibility to preserve and implement religion. This leads to differences in the nature, theoretical foundations, and specific instances of Imamate as reflected in the personal characteristics and attributes of the Imam. The present article, employing a documentary method along with data processing and aimed at elucidating the true concept of the Imam's existential reality and examining their attributes as the successor of the Prophet Muhammad, has been collected and organized.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imamate
  • Caliphate
  • Imami Shi'a
  • Ash'arites
  • Nature
  • Foundations
  • Allama Hilli
  • Qadi al-Baqillani
*قرآن کریم
*نهج ‎البلاغه
 آمدی، عبدالواحد، (۱۴۲۴ ق). ابکار الافکار فی اصول الدین. بیروت: دار الکتب العلمیة.
 (۱۳۷۷). غررالحکم و درر الکلم. تهران: دفتر نشر و فرهنگ، چاپ اوّل.
ابن أبی‎الحدید معتزلی، عبدالحمید، (1967 م). شرح نهجالبلاغه. داراحیاء الکتب العربیة، چاپ دوّم.
ابن تیمیّه، احمد بن عبد الحلیم بن تیمیّه، (۱۳۲۲). منهاج السنّه النّبویّه. مصر: چاپ اوّل.
ابن حنبل، احمد، (بی‎تا). مسند، تحقیق: بیروت: دار الفکر.
ابن قتیبه دینوری، محمّد بن مسلم، (۱۴۱۳ ق). الامامه و السیاسه. قم: انتشارات شریف رضی، چاپ اوّل.
ابن کثیر، اسماعیل. (۱۴۰۹ ق). تفسیر القرآن العظیم. بیروت.
ابن ماجه قزوینی، ابوعبدالله محمّد بن یزید، (بی‎تا). سنن. بیروت: دارالفکر.
ابی‎حفص النسفی، عمر بن محمّد، (۱۴۰۸ ق). العقائد النسفیه. بغداد: مکتبه المثنی.
اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، (بی‎تا). اللمع فی ردّ علی اهل الزیغ و البدع. مکتبة الازهریه، بی‎جا.
 (۱۴۱۱ ق). مقالات الاسلامیین. بیروت: المکتبة العصریه.
امینی، عبدالحسین، (۱۴۲۱ ق). الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب. قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه.
 اوجاقی، ناصرالدین، (۱۳۸۷). علم امام از دیدگاه کلام امامیه. قم: انتشارات جاویدان، چاپ اوّل.
ایجی، قاضی عضدالدین، عبدالرحمن، (۱۳۲۵). شرح مواقف. تحقیق: عبدالرحمان عمیرة، مصر: مطبعة السعادة.
 (۱۴۱۷ ق). قواعد المرام فی علم الکلام. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
باقلانی، محمّد بن طیّب، (1993 م). تمهید الاوائل و تلخیص الدلائل. بیروت: مؤسسه الکتب الثقافیه، الطبعه الثالثه.
 (1986 م).  الانصاف. تحقیق: عماد الدین احمد حیدر، بیروت: المزرعه بناقل الایمان، الطابق الاوّل.
 (2002 م). مناقب الائمه. تحقیق: سمیره فرحات، بیروت: دار المنتخب العربی، الطبع الاولی.
 (بی‎تا). الانتصار لنقل القرآن. تحقیق: محمّد غلول سلام، بیروت: ناشر المعارف بالاسکندریه.
بخاری، محمّد بن عیسی، (۱۴۰۱ ق). صحیح بخاری. بیروت: دار الفکر.
بدوی، عبدالرحمن، (۱۹۹۶ م). مذاهب الاسلامین. بیروت: دارالعلم للملایین، الطبعة الاولی.
بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمّد، (۱۴۰۹ ق). الفرق بین الفرق. تحقیق: محمّد محی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفة.
 (1349 ق). تاریخ بغداد. القاهره: مکتبه الخانجی، طبع اولی.
 بیات، محمّدحسین. (بی‎تا).  امامت از دیدگاه شیعۀ دوازده امامی با تکیه بر براهین عقلی، آیات و روایات. تهران: مقاله علمی و پژوهشی، شماره 5.
تفتازانی، مسعود بن عمر بن عبدالله، (۱۳۴۶). شرح عقاید النسفیه. بی‎جا، مطبعة مولوی محمّد عارف.
 (۱۳۷۰). شرح مقاصد. تحقیق: عبدالرحمن عمیره، قم: منشورات الشریف الرضی.
التیمی، أبوعبیده، (139۰ ق). مجاز القرآن. دارالفکر، چاپ دوّم.
جرجانی، عبدالله بن عدی، (۱۴۰۹ ق). شرح المواقف. بیروت: دارالفکر.
جوهری، اسماعیل بن حماد، (۱۴۰۷ ق). الصحاح تاج اللغه. بیروت: دار العلم للملایین.
حاکم حسکانی، عبیدالله بن عبدالله، (۱۴۱۱ ق). شواهد التنزیل. تصحیح: محمّد باقر محمودی، بیروت: مؤسسه اعلمی، چاپ اوّل.
حلّی، حسن بن یوسف، (1417 ق). النافع یوم الحشر. دار الاضواء، چاپ دوّم.
 (1409 ق). الفین. ترجمه: علی وجدانی، قم: چاپ دوّم.
 (۱۴۱۵ ق). انوار الملکوت فی شرح الیاقوت. بیروت: دار الاسوة للطباعة و النشر، چاپ اوّل.
 (۱۴۱۱). کشف الیقین فی فضائل امیر المؤمنین. تحقیق: حسین درگاهی، تهران: دار العلم، چاپ اوّل.
حلی، حسن بن‎یوسف، (1415 ق). مناهج فی اصول الدین. تحقیق: یعقوب جعفری مراغی، تهران: دار الاسوه، چاپ اوّل.
(۱۳۹۲). منهاج الکرامه. تصحیح: محمّد حسین رحیمیان، قم: مؤسسه پژوهشی روضة العباس، چاپ اوّل.
 (1411). کشف المراد. قم: انتشارات شکوری، چاپ اوّل.
 (1378). باب حادی عشر. شارح مقداد بن عبدالله فاضل مقداد، مترجم: علی اصغر حلبی، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ سوم.
 (1414 ق). نهج الحق و کشف الصدق. ترجمه: علی رضا کهنسال، تعلیق: شیخ عین الله حسنی ارموی، قم: دار الهجره، چاپ چهارم.
حمصی رازی، سدید الدین محمود، (۱۴۲۸ ق). المنقذ من التقلید. قم: مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اوّل.
حنفی، صدرالدین ابن ابی‎العز، (بی‎تا). شرح عقاید طحاویه. کراچی.
خوانساری، سیّد محمّد باقر، (۱۴۱۱ ق). الانصاف فی الامامه. بیروت: الدار الاسلامیة، چاپ اوّل.
دمیجى، عبداالله بن عمر، (۱۴۰۹ ق). الإمامه العظمى عند أهل السنّه و الجماعه. مکه: دار طیّبه للنّشر و التّوزیع، الطبع ثانی.
دینوری، ابن قتیبه، (۱۴۲۸ ق). الامامه و السیاسه. تهران: مؤسسه نشر اسلامی.
راغب اصفهانی، حسین بن محمّد، (۱۴۰۴ ق). المفردات فی غریب القرآن. بیروت: المکتبة الرضویه.
ربانی گلپایگانی، علی، (۱۳۸۶). براهین و نصوص امامت. قم: نشر هاجر.
 (1387). فلسفه امامت از دید متکلّمان. انتشارات انتظار.
 (1387)، کلام تطبیقی، نشر جامعه المصطفی.
رجبی، حسین، (۱۳۸۰). عقاید تطبیقی. قم: انتشارات نهاد رهبری در امور اهل سنّت، چاپ اوّل.
رضایی، حسین، (1396)، امامت تطبیقی و تحلیلی، قم، نشر حبیب.
سیوری حلّی، مقداد بن عبدالله، (۱۴۰۵ ق). ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین. بیروت: المکتبة العلمیه.
شهرستانی، عبدالکریم، (۲۰۰۸ م). الملل و النحل. بیروت: دارالفکر.
صدوق، محمّد بن علی ابن بابویه، (۱۳۶۱). معانی الاخبار. تصحیح: علی اکبر غفاری، قم: انتشارات اسلامی.
قوشجی، علاء الدین علی بن محمّد، (1417 ق). شرح تجرید الاعتقاد. قم: منشورات رضی.
کلینی، محمّد بن یعقوب، (۱۳۶۵). اصول کافی. تحقیق: علی اکبر غفاری، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم.
لاهیجی، ملأ عبدالرزاق بن حسین، (۱۳۷۲). گوهر مراد. تحقیق: زین الدین قربانی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات، چاپ اوّل.
مجلسی، محمّد باقر بن محمّد تقی، (1403 ق). بحارالانوار. بیروت: چاپ دوم.
معتزلی همدانی، قاضی عبدالجبار بن احمد، (۱۴۰۷ ق. المغنی فی التوحید و العدل. قاهره: دار المصریه للتألیف، چاپ اوّل).
ـــــــــــــــ، (بی‎تا). شرح اصول خمسه. قاهره: دار الفتاوی.
موحدی، عبدالعلی، (1388)، امامت تطبیقی، انتشارات آفاق معرفت.
موسوی، علی­بن­حسین (سیدمرتضی) ، (1410 ق). الشافی فی الامامه. قم: اسماعیلیان، چاپ دوّم.
موسوی، علی بن حسین (سیدمرتضی) ، (1410 ق). الشافی فی الامامه. قم: اسماعیلیان، چاپ دوّم.
مصباح یزدی، محمّدتقی، (۱۳۶۷). راهنماشناسی. مرکز مدیریت حوزهی علمیه قم، چاپ اوّل.
نسفی، میمون بن محمّد، (بی‎تا). تبصره الادله فی اصول الدین. قاهره: دار الفتاوی.
(۱۴۱۷ ق). شرح صحیح مسلم. بیروت: دارالکتب العلمیة.
یزدی مطلق، محمود، (1381). امامت پژوهی، مشهد: انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ اوّل.