نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه مبانی نظری اسلامی دانشگاه معارف اسلامی
چکیده
از روش‌های مطرح در فهم قرآن، روش تأویل است. اگرچه هم در رهیافت سمانتیکی و هم در رهیافت هرمنوتیکی از این روش استفاده می‌شود، اما تفاوت‌های جدی میان این دو وجود دارد. متفکران و مفسران اسلامی که از رهیافت سمانتکی تبعیت می‌کنند، خود مواجهه یکسانی با روش تأویل ندارند. عده‌ای به نفی کلی آن و دسته‌ای به پذیرش حداکثری این روش نظر دارند. البته برخی نیز در حد میانه از روش اعتدالی در به‌کارگیری از آن در تفسیر و فهم قرآن بهره می‌گیرند. معتزله هم در مباحث کلامی و هم در مباحث تفسیری از روش تأویل فراوان بهره برده‌اند. از سوی اشاعره و امامیه به رویکرد آنان نقدهایی صورت گرفت. در میان متکلمان شیعی معاصر استاد جعفر سبحانی علاوه بر مباحث مستقل در حوزه تأویل به رویکرد دیگر متفکران اسلامی نیز نظر داشته و با نگاه انتقادی به تحلیل دیدگاه آنان می‌پردازد. از جمله این مواجهه با معتزله و رویکردشان در عرصه تأویل است. یافته اصلی تحقیق آن است که ایشان ضمن پذیرش اصل روش تأویل، اما افراط در آن را از آسیب‌های عرصه فهم دینی می‌دانند. در این تحقیق به روش توصیفی تحلیلی به ضرورت و جایگاه تأویل نزد ایشان اشاره و مواجهه ایشان با تأویل اعتزالی را دنبال خواهیم کرد
کلیدواژه‌ها
منابع و مآخذ
- قرآن کریم.
- ابن‌عاشور، محمد بن طاهر. (بیتا). التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسه التاریخ.
- ابن‌فارس، احمد. (بیتا). معجم مقاییس اللغه. مصحح عبدالسلام محمد هارون. چاپ اول. قم: مکتب الاعلام الاسلامی. (نرم‌افزار قاموس نور).
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم. (بیتا). لسان العرب. بیروت: دار صادر. ط3. (نرم‌افزار قاموس نور).
- ابوزهره، محمد. (1393). تاریخ مذاهب اسلامی. مترجم علیرضا ایمانی. چ دوم. قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
- ابوزید، نصر حامد. (1387). رویکرد عقلانی در تفسیر قرآن. ترجمۀ احسان موسوی خلخالی. تهران: نیلوفر.
- اسعدی، محمد و سید محمد طیب حسینی. (1390). پژوهشی در محکم و متشابه. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. تهران: سمت. مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
- اشعری، ابوالحسن. (1981). الابانه عن اصول الدیانه. تحقیق و تقدیم عبد القادر ناووط. دمشق: دارالبیان.
- الله‌بداشتی، علی. (1390). توحید وصفات الهی. درس‌نامه کلام تخصصی. قم: انتشارات دانشگاه قم.
- آلوسی، محمود. (1408ق). روح المعانی فى تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دارالفکر.
- بغدادی، عبدالقاهر. (1367). الفرق بین الفرق. ترجمۀ محمدجواد مشکور. چ سوم. تهران: انتشارات اشراقی.
- بوعمران، (1382). مسئله اختیار در تفکر اسلامی و پاسخ معتزله به آن. ترجمه اسماعیل سعادت. تهران: هرمس.
- پاکتچی، احمد. (1385). تأویل. مندرج در دائره المعارف بزرگ اسلامی. زیرنظر محمدکاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز بزرگ دائره المعارف بزرگ اسلامی.
- جرجانی، میر سید شریف. (1411ق). التعریفات. قاهره: دار الکتاب المصری؛ بیروت: دار الکتاب البنانی.
- جوادی آملی، عبدالله. (1378). تسنیم. چاپ اول. قم: اسراء.
- جوهری، اسماعیل بن حماد. (بیتا). الصحاح. طبعالاولی. بیروت: دار العلم للملایین. (نرم‌افزار قاموس نور).
- خویی، سید ابوالقاسم. (بیتا). البیان فی تفسیر القرآن. قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی.
- ذهبی، محمدحسین. (بیتا). التفسیر و المفسرون. چ دوم. بیروت: شرکه دار الارقم.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (بیتا). مفردات الفاظ القرآن. بیروت: دارالقلم. (نرم‌افزار قاموس نور)
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1405ق). مقدمه جامع التفاسیر مع تفسیر الفاتحه و مطالع البقره. کویت: دارالدعوه.
- رضائی اصفهانی، محمدعلی. (1389). منطق تفسیر قرآن (روش تحقیق در تفسیر و علوم قرآن). ج 3. قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص).
- زبیدی، محمد بن محمد. (بیتا). تاج العروس. بیروت: دارالفکر. (نرم‌افزار قاموس نور)
- زرکشی، بدارلدین. (1310ق). البرهان فی علوم القرآن. بیروت: دارلمعرفه.
- زرقانی، محمد عبدالعظیم. (1415ق). مناهل العرفان فی علوم القرآن. بیروت: دارالکتب العربی.
- سبحانی، جعفر. (1371). الف. تفسیر صحیح آیات مشکله. چ چهارم. با تنظیم و نگارش هادی خسروشاهی. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
- ــــــــــــــــــــــــ . (1371).ب. «صفات خبری در عرصه کلام و تفسیر». کلام اسلامی. شماره 3. پاییز.
- ــــــــــــــــــــــــ . (1373). معاد انسان و جهان. قم: نشر مجلۀ مکتب اسلام.
- ــــــــــــــــــــــــ . (1378). آشنایی با عقائد و مذاهب اسلامی. قم: توحید.
- ــــــــــــــــــــــــ . (1380). وهابیت مبانی فکری و کارنامه عملی. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
- ــــــــــــــــــــــــ . (1381)الف. الالهیات علی هدی الکتاب و السنه و العقل. چ سوم. قم: مرکز العالمی لدراسات الاسلامی.
- ــــــــــــــــــــــــ . (1381)ب. هرمنوتیک. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
- ــــــــــــــــــــــــ . (1382). مثل‌هاى آموزنده قرآن در تبیین 57 مثل قرآنى، قم: مؤسسۀ امام صادق (ع).
- ــــــــــــــــــــــــ . (1383)الف. منشور جاوید. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
- ــــــــــــــــــــــــ . (1383)ب. اندیشه‌های جاوید. برگرفته از تفسیر موضوعی منشور جاوید. تدوین اکبر اسدعلیزاده و سعید دینی. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
- ــــــــــــــــــــــــ . (1385). راهنمای حقیقت. تهران: مشعر.
- ــــــــــــــــــــــــ . (1387)الف. مسائل جدید کلامی. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
- ــــــــــــــــــــــــ . 1387ب. الموجز فی أصول الفقه. قم: مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ چهاردهم.
- ــــــــــــــــــــــــ . (1390). «تأویل در لغت و قرآن و حدیث و در اصطلاح». کلام اسلامی. شماره 78. تابستان. صص 3-14.
- ــــــــــــــــــــــــ . (1414ق). المحصول فی علم الاصول. قم: مؤسسه الامام الصادق (ع).
- ــــــــــــــــــــــــ . (1421ق)الف. رسائل و مقالات. قم: مؤسسه الامام الصادق (ع).
- ــــــــــــــــــــــــ .ب. مفاهیم القرآن. چاپ چهارم. قم: مؤسسه الامام الصادق (ع).
- ــــــــــــــــــــــــ . (1423ق) الف. الملل و النحل. چاپ دوم. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
- ــــــــــــــــــــــــ .ب. تهذیب الاصول. تقریر مباحث درس اصول امام خمینی. تهران: مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
- ــــــــــــــــــــــــ . (1424ق). رویه الله. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
- ــــــــــــــــــــــــ . (1426ق). مناهج التفسیریه فی علوم القرآن. چاپ سوم. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
- ــــــــــــــــــــــــ . (1435ق). منیه‌الطالبین فی تفسیرالقرآن المبین. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
- سبحانی، محمدتقی. (1374). «عقل‌گرایی و نص‌گرایی در کلام اسلامی ».نقد و نظر. ش 3 و 4. صص 232-205.
- سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن. (1973م). الاتقان فی تفسیر القران. بیروت: المکتبه الثقافیه.
- سیوطی، جلال‌الدین. (1407ق). الاتقان فی علوم القرآن. بیروت: دار الکتب العلمیه.
- شاکر، محمدکاظم. (1376). روش‌های تأویل قرآن: معناشناسی و روش‌شناسی تأویل در سه حوزه روایی. باطنی و اصولی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه قم.
- شاکرین، حمیدرضا. (1390). مبانی و پیش‌انگاره‌های فهم دین. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
- شنوقه، سعید. (بیتا). التأویل فی التفسیر بین المعتزله و السنه. قاهره: المکتبه الازهریه للتراث.
- شهرستانی، محمدبن عبدالکریم. (1402ق). الملل و النحل. با تحقیق محمد سید الکیلانی. بیروت: دار المعرفه.
- صدر، سید محمدباقر. (1424ق). دروس فی علم الاصول. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
- ص‍درال‍دی‍ن‌ش‍ی‍رازی، م‍ح‍مدب‍ن‌اب‍راه‍ی‍م. (1366). تفسیر القرآن الکریم. چاپ دوم. قم: بیدرا. (نرم‌افزار ملاصداری نور).
- طباطبائی، سید محمدحسین. (1388). قرآن در اسلام. چاپ سوم. قم: بوستان کتاب.
- ــــــــــــــــــــــــ . (1389). شیعه در اسلام. چاپ دوم. تصحیح، ترتیب و پانوشت محمدعلی کوشا. تهران: انتشارات ادباء.
- طباطبائی، سید محمدحسین. (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم (نرم‌افزار جامع التفاسر نور).
- طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. (1412ق). جامع البیان عن تأویل ای القرآن. بیروت: دار الکتب العلمیه.
- طبرسی، فضل بن حسن. (1415ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسه اعلمی للمطبوعات.
- عسکری، ابوهلال حسن بن عبدالله. (1400ق). الفروق فی اللغه. الطبعه الاولی. بیروت: دار الافاق الجدیده.
- فتح‌الهی، ابراهیم. (1389). متدولوژی علوم قرآنی. چاپ دوم.تهران: دانشگاه امام صادق.
- فراهیدی، خلیل بن احمد. (1410ق). کتاب العین. چاپ دوم. قم: نشر هجرت.. (نرم‌افزار قاموس نور).
- قائمی‌نیا، علیرضا. (1389). بیولوژی نص. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
- قائمی‌نیا، علیرضا. (1390). معناشناسی شناختی قرآن. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
- کلینی، محمد بن یعقوب، 1407ق. الکافی. مصحح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. چاپ چهارم.تهران: دار الکتب الاسلامیه.
- کیاشمشکی، ابوالفضل. (1384). «هرمنوتیک متن، تأویل و روش‌شناسی فهم قرآن». پژوهش حوزه. سال پنجم. شماره نوزدهم و بیستم.
- مجلسى، محمد باقر. (1403ق). بحارالانوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
- مسعودی، عبدالهادی. (1384). روش فهم حدیث. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی داتشگاهها (سمت). دانشکده علوم حدیث.
- مصطفوی، حسن. (1360). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب (نرم‌افزار جامع التفاسیر نور).
- مفید، محمد بن نعمان. (1413 ق). الحکایات. قم: انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید.
- مطیع، مهدی و احمد پاکتچی و بهمن نامور مطلق. (1388). «معناشناسی در مطالعات قرآن»، دو فصل‌نامه پژوهش دینی. ش18. بهار و تابستان.
- مظفر، محمدرضا. (1375). اصول الفقه. چاپ پنجم. قم: انتشارات اسماعیلیه. (نرم‌افزار مجموعه اصول فقه نور).
- معتزلی همدانی، عبدالجبار بن احمد. (1422ق). شرح الاصول الخمسه. معلق ابی‌هاشم احمد بن حسین. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- معتزلی همدانی، عبدالجبار بن احمد. (بیتا)الف. متشابه القرآن. تحقیق عدنان محمد زرزور. قاهره: دار التراث.
- معتزلی همدانی، عبدالجبار بن احمد. (بیتا)ب. المحیط بالتکلیف. تحقیق عمر السید عزمی. مصر: الدار المصریه للتألیف و الترجمه.
- معتزلی همدانی، عبدالجبار بن احمد. (بیتا)ج. رسائل العدل و التوحید. بیجا. دار الهلال.
- معتزلی همدانی، عبدالجبار بن احمد. (2006م). تنزیه القرآن عن المطاعن. قاهره: المکتبه الازهریه للتراث.
- معتزلی همدانی، عبدالجبار بن احمد. (1965). المغنی فی الباب التوحید و العدل. 14 ج. قاهره: الدار المصریه.
- معرفت، محمدهادی. (1412ق). التمهید فی علوم القرآن. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
- هوشنگی، حسین. (1385) تأویل. مندرج در دائرهالمعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر محمدکاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز بزرگ دائره المعارف بزرگ اسلامی.
- یوسفیان، حسن و احمدحسین شریفی. (1386). عقل و وحی. چ پنجم. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
)