نوع مقاله : علمی تخصصی

نویسندگان

1 گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

2 گروه فقه، دانشکده الهیات، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

مفهوم جامع خدا در کتاب‌های مقدس ادیان الهی با عناوین مختلفی مطرح شده است؛ در قرآن، کتاب  مقدس مسلمانان، با عنوان «اَلله»، در اَوِستا، کتاب مقدس زرتشتیان، با عنوان «اَهورامَزدا»، در تورات، کتاب مقدس یهودیان، با عنوان «یهوه» و در اِنجیل، کتاب مقدس مسیحیان، با عنوان «پدر آسمانی».
پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این سؤال است که آیا همة عناوین مزبور به یک حقیقت اشاره دارند و کاملاً بر یکدیگر منطبق‌اند یا این‌که تفاوت‌هایی در این نام‌ها وجود دارد.  بدین منظور، نویسنده به روش توصیفی ـ تحلیلی ـ تطبیقی عناوین مختلفی را، که در کتب مقدس سایر ادیان الهی حکایت‌گر مفهوم خداست، با عنوان (الله)، که حاکی از مفهوم خدا در قرآن است، مقایسه کرده و به این نتیجه رسیده است که هرچند همة عناوین مذکور به یک حقیقت اشاره دارند و همگی بیانگر مفهوم جامع خدا در آن دین هستند، اما در کتب مقدس سایر ادیان الهی، از حیث توصیف ذات، صفات و افعال خدا، نقاط افتراق زیادی با قرآن وجود دارد. مفهوم جامع خدا در قرآن بیانگر حقیقتی است که در ذات، صفات و افعال، یگانه و نامحدود بوده و از هرگونه شباهت به مخلوقات منزّه است؛ اما در کتب مقدس سایر ادیان الهی بیانگر حقیقتی است که در ذات یگانه نیست، در صفات محدود و انسانی بوده و شریک دارد، در افعال نیز محدود بوده و سطح افعال او در حدِّ افعال بشری پایین آمده است.

کلیدواژه‌ها

 قرآن کریم
علی‌بن‌ الحسین(ع). (1376ش.). صحیفة کاملة سجادیه با ترجمة فارسی. ترجمة محسن غرویان و عبدالجواد ابراهیمی‌فر. قم: الهادی.
 اخوان نبوی، قاسم. (1389ش.). «بررسی تطبیقی چیستی مفهوم خدا از دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا».  دو فصلنامة علمی ـ پژوهشی حکمت معاصر. مقالة 2، دورة 1، شمارة 2.
 اَزهری، محمدبن احمد. (1421ق.). تهذیب‌اللغة. بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
 اَسدی، علی. (پاییز 1389ش.). خدای سه‌گانه؛ سیر پیدایش و تحول عقیدة تثلیث و نگرش انتقادی قرآن کریم به آن. معرفت ادیان، سال اول، شمارة چهارم.
 اِبن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن‌بن محمد. (1419ق.). تفسیر القرآن العظیم. ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز.
 اِبن‌درید، محمدبن حسن. (1988م.). جمهرةاللغة. بیروت: دارالعلم للملایین.
 اِبن‌فارس، احمدبن فارس.(1404ق.). معجم مقاییس‌اللغة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
 اِبن‌منظور، محمدابن مکرم. (بی‌تا). لسان‌العرب. بیروت: دار صادر.
 اِسماعیل صینی، محمود. (1414ق.). المکنز العربی المعاصر. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
برانتل، جورج. (۱۳۸۴ش.).  آیین کاتولیک. حسن قنبری.  قم: مرکز ادیان و مذاهب.
 بستانی، فؤاد  افرام. (1375ش.). فرهنگ ابجدی. تهران: اسلامی.
 پورداوود، ابراهیم. (1381ش.). یادداشت‌های گات‌ها. تهران: اساطیر.
 پورداوود، ماشاءالله رحمان و موسی زرگری. (۱۳۶۴ش.). تورات با ترجمة فارسی کتاب مقدس عهد عتیق تورات. تهران: انجمن فرهنگی اوتصرهتورا: گنج دانش.
 جوهری، اسماعیل‌بن حماد. (1376 ق.). الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح‌العربیة، بیروت: دارالعلم للملایین.
 حسینی خاتون‌آبادی، محمدباقربن اسماعیل. (1374ش.). ترجمة اناجیل اربعه. به کوشش رسول جعفریان. تهران: نقطه.
حسینی، سیده زهرا و قراملکی احد فرامرز. (بهار1396ش.). «خدا از مفهوم تا مدل‌های معرفتی». مجلة علمی دانشگاه تهران. مقالة 2، دورة 14، شمارة 1.
 دارالسلطنة لندن. (1920م.). کتاب مقدس عهد عتیق و عهد جدید ترجمة زبان اصلی عبرانی کلدانی و یونانی. لندن: دارالسلطنة لندن.
 دغیم، سمیح. (2004م.). موسوعة مصطلحات صدرالدین الشیرازی. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
 دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیة قم. (1374ش.). پژوهش‌های قرآنی نکته‌هایی تفسیری در سورة حمد. مشهد: دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیه.
 دوستخواه، جلیل. (1370ش.).اوستا (کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی). تهران: مروارید.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377ش.). لغت‌نامة دهخدا. تهران: مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد. (1374ش.). ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن. تهران: مرتضوی.
رضی، محمدبن حسین شریف. (1379ش.). نهج‌البلاغه. ترجمة محمد دشتی. قم: مشهور.
رضی، هاشم. (1360ش.). ادیان بزرگ جهان. تهران: فروهر.
زمخشری، محمودبن عمر. (بی‌تا).الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. بیروت: دارالکتاب العربی.
ساسان‌فر، آبتین. (1390ش.). اوستای کهن. تهران: بهجت.
سیار، پیروز. (1387). عهد جدید براساس کتاب مقدس اورشلیم.تهران: نی.
شاله، فیلیسین.(1346ش.). تاریخ مختصر ادیان بزرگ. مترجم منوچهر خدایامحبی. تهران: دانشگاه تهران.
 شنکایی، مرضیه. (1381ش.). بررسی تطبیقی اسمای الهی. تهران: سروش .
 صاحب، اسماعیل‌بن عباد. (1414ق.). المحیط فی اللغة. بیروت: عالم الکتب.
طبرسی، فضل‌بن حسن. (بی‌تا). مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن. بی‌جا: دارالمعرفة.
 طبری، ابن‌جریر. (بی‌تا). تفسیر الطبری جامع‌البیان. بی‌جاو
 طوسی، محمدبن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
 عرابی، محمد غازی. (1426ق.). التفسیر الصوفی الفلسفی للقرآن الکریم. دمشق: دارالبشائر.
 عمید، حسن. (1363ش.). فرهنگ فارسی عمید. تهران: انتشارات امیرکبیر.
عهد عتیق و عهد جدید، کتاب مقدس. (۱۹۸۰م.). بی‌جا: انجمن پخش کتب مقدسه.
 فخر رازی، محمدبن عمر. (بی‌تا). التفسیر الکبیر (مفاتیح‌الغیب). بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
 فراهیدی، خلیل‌بن احمد. (1409ق.). کتاب العین. قم: نشر هجرت.
 فرمین، نیما و فرامرز دادرس. (2012م.). گاتاها سرودهای مینوی زرتشت. انتشارات فرهنگ ایران.
 فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی. (1415ق.).  تفسیر الصافی. تهران: مکتبة الصدر.
 قاسمی، جمال‌الدین. (1418ق.). تفسیر القاسمی المسمی محاسن التأویل. بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون.
 قدیانی، عباس. (1381ش.). تاریخ ادیان و مذاهب در ایران. تهران: فرهنگ مکتوب.
قرشی، علی‌اکبر. (1371ش.). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
کتاب المقدس عهد عتیق و عهد جدید. (۱۳۶۵ش.). تهران: نبأ.
کتاب مقدس، ترجمة قدیم. (۱۳۸۴ش.). تهران: اسماء.
کتاب مقدس عهد عتیق و عهد جدید. (۱۹۰۱م.). لندن: بیبل سوسائیتی.
کتاب مقدس فارسی. (1362ش.). تهران: انجمن کتاب مقدس ایران.
کتاب مقدس. (1379ش.). تهران: اساطیر.
کتاب مقدس، عهد عتیق و عهد جدید. (بی‌تا). بی‌جا:
کلینی رازی، محمدبن یعقوب. (1388ش.). اصول کافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
گُلدنر، کارل فردریش. (1381ش.). اوستا، پیشگفتار دکتر ژاله آموزگار. تهران: اساطیر.
گِلن، ویلیام. (1856م.). کتاب مقدس: عهد عتیق و عهد جدید. لندن: دارالسلطنة لندن.
گِلن، ویلیام، هنری، مرتن. (1379ش.). کتاب مقدس عهد عتیق و عهد جدید. ترجمة فاضل‌خان همدانی. تهران: اساطیر.
 مبلغی آبادانی، عبداللّه. (بی‌تا). تاریخ ادیان و مذاهب جهان. بی‌جا.
 محمدی ری شهری، محمد. (بی‌تا). میزان‌الحکمه. بی‌جا.
 مرادی غیاث‌آبادی، رضا. (1392ش.). گاثای زرتشت. تهران: رضا مرادی غیاث‌آبادی.
مرتضی زبیدی، محمدبن محمد. (1414ق.).تاج‌العروس من جواهر القاموس. بیروت: دارالفکر.
 معین، محمد. (1387ش.). فرهنگ فارسی معین. تهران: فرهنگ‌نما، کتاب آراد.
مغنیه، محمدجواد. (1378ش.). ترجمة تفسیر کاشف. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیة قم.
 موحد، مجید. (زمستان 1388ش.). «رویکردی جامعه‌شناختی به مفهوم خدا». فصل‌نامة فلسفه و کلام اسلامی آینه معرفت دانشگاه شهید بهشتی. شمارة 21.
موسی، حسین‌یوسف. (1410ق.). الإفصاح فی فقه اللغة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
مهدوی‌نژاد، محمدحسین. (تابستان 1388ش.). «خدا در فلسفة جدید؛ از مفهوم تا وجود». پیام نور در حوزة علوم اسلامی. دورة 1، شمارة صفر.‌
میلر، ویلیام مک‌الوی. (1931م.). تاریخ کلیسای قدیم در امپراطوری روم و ایران. مترجم: علی نخستین و عباس آرین‌پور. چاپخانة آوگوست پریس.
ناس، جان. (1354ش.). تاریخ جامع ادیان. مترجم: علی‌اصغر حکمت. کمپانی  مک‌میلیان، مؤسسة انتشارات فرانکلین.
ولی، وهاب و میترا بصیری. (1372ش.). ادیان جهان باستان. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
هاکس، جیمز. (۱۳۸۲ش.).  قاموس کتاب مقدس. ترجمة جیمز هاکس. تهران: اساطیر.
هیوم، رابرت. ا. (1386ش.). ادیان زندة جهان. عبدالرحیم گواه. تهران: علم.
 یامااوچی، ادوین. ام. (1390ش.). ایران و ادیان باستانی. ترجمة منوچهر پزشک. تهران: ققنوس.