نوع مقاله : علمی تخصصی
نویسنده
استادیار کلام اسلامی موسسه امام صادق، قم، ایران
چکیده
بحث از غایت‌شناسی، به‌ویژه مسئلة غایتمندی افعال الهی، از مباحث مهم در حوزة معارف دینی، مخصوصاً در علم کلام است. برای هر ذهن فعال و کنجکاوی، این مسئله مطرح است که آیا افعال الهی معلل به غرض و غایت است یا نه، به‌خصوص در حوزة آفرینش ـ که مهم‌ترین فعل الهی استـ آیا می‌توان برای آفرینش الهی غرضی ترسیم کرد؟ و اگر پاسخ مثبت است، آن غرض چیست؟ دانشمندان اسلامی پیرامون غایتمندی افعال الهی دیدگاه‌های متفاوتی مطرح کرده‌اند، برخی با توجه بر مبانی آنها در پذیرش حسن و قبح عقلی، افعال الهی را غایتمند دانسته و نفی غایت در افعال الهی را مستلزم اشکالات عدیده‌ای دانسته‌اند که متکلمان امامیّه، معتزله و ماتریدیه، جزوه این گروه هستند. برخی دیگر، مانند اکثر اشاعره، با توجه به عدم پذیرش قاعدة حسن و قبح عقلی از طرف آنان، غایت در افعال الهی را نفی کرده‌اند. طایفه‌ای دیگر در مسئله، قائل به تفصیل شده‌اند، در نوشتارِ پیش‌رو، دلایل دیدگاه طوایف مختلف پیرامون غایتمندی افعال الهی مورد بررسی واقع می‌شود.
کلیدواژه‌ها
منابع و مآخذ
قرآن کریم.
صحیفة سجادیه.
ابن‌ابی‌العز حنفی. (2005م.). شرح العقیدة الطحاویة. تحقیق ناصرالدین‌آلبانی. چ 1. بغداد: دارالکتاب العربی.
ابن‌اثیر، مبارک‌بن محمد. (1367 ش.). النهایة فی غریب‌الحدیث و الاثر. ج 3 و5. محقق/ مصحح: محمودمحمد طناحی / طاهراحمد زاوی. چ 4. قم: مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان.
ابن‌قیم جوزیه. (1417ق.). شفاء العلیل فی مسائل القضاء و القدر و الحکمة و التعلیل. تحقیق و تعلیق عصام فارس. چ 1. بیروت: دار الجمیل.
ابن‌قیم جوزیه،دکتر محمد خلیل هراس. (1415ق.).شرح القصیدة النونیة. ج 1 تحقیق ناصرالدین آلبانی. چ 2. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌منظور، محمدبن مکرم. (1414 ق.). لسان‌العرب. ج 1، 5، 11 و13. چ 3. بیروت: دار صادر.
ابوالبرکات. (1373ش.). المعتبر فی الحکمة. (ج 3). چ 2. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
ازهری، محمدبن احمد. (1421 ق.). تهذیب‌اللغة. ج 9. چ 1. بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
الاسفراینی النیشابوری، فخرالدین. (1383 ش.).شرح کتاب النجاة لابن سینا (قسم الالهیات). تحقیق دکتر حامد ناجی اصفهانی. چ 1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ایجی ـ محقق دوانی سید جمال‌الدین افغانی. (1423 ق.). التعلیقات علی شرح العقائد العضدیه. تحقیق دکتر عماره. تحری: شیخ محمد عبده.
البحرانی، میثم‌بن علی. (1406 ق.). قواعد المرام فی علم الکلام. تحقیق السید احمد الحسینی. قم: منشورات مکتبة آیة العظمی مرعشی النجفی. .
بهمنیاربن المرزبان. (1375 ش.). التحصیل. تصحیح: مرتضی مطهری. چ 2. تهران: دانشگاه تهران.
البیاضی الحنفی، کمال‌الدین. (1368ق.). اشارات المرام من عبارات الامام. چ 1.قاهره: مطبعة رستم مصطفی الحلبی.
تفتازانی، سعدالدین. شرح المقاصد. (1409ق.). ج 1، 2 و8. تحقیق و تعلیق دکتر عبد الرحمن عمیره. چ 1. قم: الشریف الرضی. .
جبران، مسعود. (2003م.). الرائد. بیروت: دارالعلم.
جرجانی، سید شریف علی‌بن محمد. (1417ق.). شرح المواقف. ج 1، 2 و 8.. تحقیق دکتر عبدالرحمن عمیرة. بیروت: دارالجیل.
جمیل صلیبا. (1414ق.). المعجم الفلسفی. (ج 2 ). بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب.
جوادی آملی، عبدالله. (1376 ش.). رحیق مختوم، ج 1ـ 3، 1ـ 4 و2ـ 4). تهیه و تنظیم حمید پارسانیا. قم: مرکز نشر اسراء.
حنفی، حسن. من العقیدة الی الثورة. تحقیق جمعی از محققان. قاهره: مکتبة مدبولی.
خواجه نصیرالدین طوسی. (بی‌تا). قواعد العقائد (مع تعلیقات السبحانی). آیت‌الله سبحانی. قم: مؤسسة امام صادق(ع).
رازی حنفی، ابو بکر احمد. (1422ق.). شرح بدء الأمالی. تحقیق ابوعمرو حسینی. چ 1. بیروت: دار الکتب العلمیة.
رازی، فخرالدین. (1407ق.). المطالب العالیة من العلم الالهی. چ 3. تحقیق دکتر حجازی سقا. چ 1. بیروت: دارالکتاب العربی.
الرازی، فخرالدین. (1411ق.). المباحث المشرقیة. (ج 1). چ 2. قم: بیدار.
رازی، فخرالدین. (1411ق.). المحصل. مقدّمه و تحقیق دکتر اتای. چ 1. عمان: دار الرازی.
رازی، فخرالدین. (1986 م.). الأربعین فی أصول الدین. (ج 1). چ 1. قاهره: مکتبة الکلیات الکلیات الأزهریة.
ربانی گلپایگانی، علی. (1392ش.). ایضاح المراد. چ 2. قم: رائد.
ربانی گلپایگانی، علی. (1418 ق.). القواعد الکلامیة. چ 1. قم: مؤسسة امام صادق(ع).
سبزواری، ملاهادی. (1369 ـ 1379 ش.). شرح المنظومه. ج 1 و2. تصحیح و تعلیق علّامه حسن‌زاده آملی. چ 1. تهران: نشر ناب.
شافعی، کمال‌الدین محمد. (1425ق.). المسامرة شرح المسایرة فی العقائد المنجیة فی الآخرة. تحقیق کمال‌الدین قاری و عزالدین معمیش. چ 1. بیروت: المکتبة العصریة.
شریف مرتضی. (1411ق.). الذخیرة فی علم الکلام. تحقیق سید احمد حسینی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
شعرانی، ابوالحسن. (بی‌تا). شرح فارسی تجریدالاعتقاد. تهران: انتشارات اسلامیه.
الشهرزوری، شمس‌الدین. (1383 ش.). رسائل الشجرة الالهیة. تحقیق دکتر نجف‌قلی حبیبی. تهران: مؤسسة حکمت و فلسفة ایران.
شهید اول ـ علّامه بیاضی. (1422 ق.). اربع رسائل کلامیة کلامیه. تحقیق مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی. چ 1. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
شیخ رئیس ابن‌سینا. (1404ق.) الشفاء (الالهیات). تصحیح: سعید زاید. قم: مکتبة آیة‌الله المرعشی.
صدرالدین الشیرازی، محمد. (1410ق.). الحکمة المتعالیة. ج 1، 2، 6، 7 و9. چ 4. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
صدرالمتألهین شیرازی. (بی‌تا). الحاشیة علی الهیات الشفاء. بی‌نا.
صدرالمتألهین، محمدبن ابراهیم. (1366 ش.). تفسیر القرآن الکریم (صدرا). (ج 1، 2، 3 و6). قم: انتشارات بیدار.
طباطبائی، محمدحسین (1402). نهایةالحکمة. قم: مؤسّسة النشر الإسلامی.
طریحی، فخرالدین. (1375 ش.). مجمع‌البحرین. ج 1 و2. تهران: کتابفروشی مرتضوی.
الطوسی، خواجه نصیرالدین. (بی‌تا). تلخیص المحصل. بیروت: دارالأضواء.
طوسی، محمدبن حسن. (1375 ش.). شرح الاشارات و التنبیهات. ج 3. چ 1. قم: نشرالبلاغة.
علّامه حلّی. (1407 ق.). کشف‌المراد فی شرح تجریدالاعتقاد. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
ـــــــــــ . (1413ق.). الرسالة السعدیة. چ 1.بیروت: دارالصفوة.
ـــــــــــ . (1415 ق.). مناهج‌الیقین. چ 1. تهران: دارالأسوه دارالأسوه.
ـــــــــــ . (1423ق). الالفین. ج 1. چ 1. قم: المؤسسة الإسلامیه.
ـــــــــــ . (1363ش.). أنوار الملکوت فی شرح الیاقوت. تحقیق محمد نجمی زنجانی. چ 2. قم: الشریف الرضی.
ـــــــــــ . (1407 ق.). نهج‌الحق و کشف‌الصدق. قم: مؤسسة دار الهجرة.
الغالی، بلقاسم‌بن حسن. (1989م.). ابومنصور الماتریدی حیاته و آرائه العقدیة.تونس: الدار الترکی للنشر.
غزّالی، ابوحامد. (1409ق.). الاقتصاد فی الاعتقاد. چ 1. بیروت: دارالکتب العلمیة.
فاضل مقداد. (1422ق.). اللوامع الالهیة. تحقیق و تعلیق شهید قاضی طباطبائی. چ 2. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
فخرالدین رازی، محمدبن عمر. (1410ق.). المسائل الخمسون فی اصول‌الدین. تحقیق احمد حجازی السقا. چ 2. بیروت: دارالجیل.
فراهیدی، خلیل‌بن احمد. (1409 ق.). کتاب العین. (ج 5). چ 2. قم: هجرت.
فیض، ملامحسن. (1375ش.). اصول المعارف. تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی. چ 3. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
القوشچی، علی‌بن محمد. (بی‌تا). شرح تجریدالعقائد. بیدار: بی‌جا.
لاهیجی، فیاض. (1072 ق.). شوارق الالهام فی شرح تجریدالکلام. اصفهان: انتشارات مهدوی.
ماتریدی، ابومنصور. (1427ق.). کتاب التوحید. تحقیق دکتر عاصم ابراهیم. چ 1. بیروت: دارالکتب العلمیة.
مرعشی، قاضی نورالله. (1409 ق.). إحقاق الحق و إزهاق الباطل. تعلیق آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی. چ 1. قم: مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی.
مطهری، مرتضی. (1389ش.). مجموعه آثار. (ج 4، 7، 11 و25)، تهران: صدرا.
مظفر، محمدحسین. (1422ق.). دلائل‌الصدق. ج 3. چ 1. قم: مؤسسة آل البیت(ع).
معین، محمد. (1374 ش.). فرهنگ فارسی معین. ج 4. چ 8. تهران: امیرکبیر.
نعمة محمد عبدالقادر، احمد محمود صبحی. (1430 ق.). آراء الکلامیة لائمة المذاهب الفقهی. چ 1. بیروت: مکتبة حسن العصریة.
نورانی، عبدالله. (1381 ش.). مصنفات میرداماد. چ 1.تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
الهیدجی، الآخوند ملامحمد. (1363 ش.). تعلیقة الهیدجی علی المنظومة و شرحه. طهران: مؤسسة الاعلمی.
)