نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه تهران/ دانشکده معارف و اندیشه اسلامی

چکیده

اجماع یکی از منابع دستیابی به احکام است که احیاناً در اعتقادات نیز می‌تواند منبع باشد. در کتاب‌های کلامی دانشمندان اسلامی، شیعه و یا سنی، برای اثبات بعضی از آموزه‌های اعتقادی، از دلیل اجماع استفاده شده است، حال باید دید که آیا این اجماعات حجیت دارد؟ و ملاک اعتبار و محدوده حجیت آن کدام است؟
این تحقیق متکفل بررسی پاسخ سؤالات فوق از مهمترین مکاتب کلامی، یعنی امامیه، معتزله، اشاعره و ماتریدیه است. در این تحقیق که از نوع بنیادی است، سعی شده است با روش تحلیلی و کتابخانه‌ای و با رویکرد استدلال عقلی و نقلی به تبیین ابعاد مختلف اجماع پرداخته شود. در این نوشتار دلایل اقامه شده برای حجیت اجماع در مسائل اعتقادی مورد خدشه قرار گرفته است. مهم‌ترین نتایج به دست آمده در این پژوهش عبارت است از اینکه: اصولیین امامیه و برخی اخباریین، حجیت اجماع را از باب عقل می‌پذیرند، اشاعره حجیت اجماع را به روش نقلی می‌پذیرند، اکثر معتزله و همچنین ماتریدیه نیز حجیت اجماع را به روش نقلی می‌پذیرند، در این مقاله در دلایل اقامه شده خدشه وارد شده است، و قول مختار این است که: دلیلی بر حجیت اجماع در مسائل اعتقادی وجود ندارد.

کلیدواژه‌ها

منابع
قرآن کریم
ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله. (1404ق). شرح نهج البلاغة لابن  أبی الحدید. چاپ اول. قم. انتشارات کتابخانة آیة الله مرعشی نجفی
ابن منظور، محمد بن مکرم، (1414ق) لسان العرب، بی‌جا. انتشارات دار الصادر
ابن­ماجه، محمد بن یزید. (1418ق). سنن ابن­ماجه‏. چاپ اول، بیروت. انتشارات دارالجیل
اردبیلی نجفی، احمد بن محمد. (1419ق). ‏الحاشیة على الهیات الشرح الجدید للتجرید. چاپ دوم. قم. انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى
آمدی، سیف الدین. (1423ق). أبکار الأفکار فی أصول الدین‏، قاهره. انتشارات دارالکتب و الوثائق القومیة بالقاهرة
آمدی، علی بن محمد. (1402ق). الإحکام فی أصول الأحکام، بیروت انتشارات مکتب الاسلامی
البخاری، علاء الدین عبد العزیز بن احمد. (1418ق). کشف الاسرار عن اصول فخرالاسلام البزدوی. بیروت. انتشارات دارالکتب العلمیة
جناتی شاهرودی، محمد ابراهیم. (1367) منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامى‌. بی‌جا. بی­نا
حائری یزدی، عبدالکریم. (1418ق). درر الفوائد. قم. موسسه نشر الاسلامی
حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، السیوری الحلی؛ جمال الدین مقداد بن عبدالله، الخادم الحسینی العربشاهی؛ ابوالفتح بن مخدوم. (1365). الباب الحادی عشر مع شرحیه النافع یوم الحشر و مفتاح الباب‏. چاپ اول‏. تهران. انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامى
حلی، نجم‌الدین جعفر بن الحسن. (1414ق). المسلک فی أصول الدین و الرسالة الماتعیة. چاپ اول. مشهد. انتشارات مجمع البحوث الإسلامیة
الحمصى الرازى‏، سدیدالدین محمود. (1412ق). المنقذ من التقلید. چاپ اول. قم. انتشارات مؤسسة نشر الإسلامی
حمیری، نشوان بن سعید. (1420ق). شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم. قم. انتشارات دارالفکر
دهلوی، ولی‏الله. (بی­تا). حجة الله البالغه. قاهره. انتشارات دارالکتب الحدیثة
رازی، فخرالدین ابوعبداللّه محمّد بن عمر. (1420ق). تفسیر مفاتیح الغیب‏، چاپ سوم. بیروت. انتشارات دار إحیاء التراث العربی
زمخشرى، محمود بن عمر. (1407ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏. چاپ سوم. بیروت. انتشارات دارالکتاب العربی
سبحانی، جعفر. (1381). الإنصاف فی مسائل دام فیها الخلاف. چاپ اول. قم. انتشارات مؤسسة إمام صادق (علیه السلام)
سبحانی، جعفر. (1425ق) رسائل و مقالات‏. چاپ دوم. قم. انتشارات مؤسسة امام صادق(ع‏)
سبحانی، جعفر. (بی­تا). بحوث فی الملل و النحل‏، قم.
سبکی، تقی‏الدین‏علی. (1419ق). شفاء‏السقام فی زیارة خیرالانام، تهران. بی‏نا
سروی مازندرانی، محمد صالح. (1388ق). شرح أصول الکافی لمولى صالح المازندرانی. تهران. انتشارات دارالکتب الإسلامیة
سهروردی، شهاب الدین. (1375). مجموعه مصنفات شیخ اشراق. چاپ دوم. تهران. انتشارات موسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی
شوشتری، قاضى نورالله. (1367). الصوارم المهرقة فی نقد الصواعق المحرقة. تهران. انتشارات نهضت
شهید ثانی، زین الدین. (بی‏تا). روض الجنان.  قم. موسسة آل البیت لاحیاء التراث
شیرازی، ابواسحاق، (1425ق) الإشارة إلى مذهب أهل الحق‏، تحقیق: محمد حسن اسماعیل‏، چاپ اول، انتشارات دارالکتب العلمیة
شیبانى مروزى، ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل بن هلال. (1416ق). مسند الإمام أحمد ­بن حنبل‏، چاپ اول. بیروت. انتشارات مؤسسة الرسالة
صدر، محمد باقر؛ هاشمی شاهرودی، محمود. (1417ق) بحوث فی علم الاصول، قم. موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام
طباطبایى، محمدحسین. (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت. انتشارات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات
طوسی، محمد بن حسن. (1417ق). العدة فی اصول الفقه. قم. انتشارات علاقبندیان
طوسی، محمد بن حسن. (بی­تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت. انتشارات دار إحیاء التراث العربی
طوسی، محمد بن حسن. (1382). تلخیص الشافی. چاپ اول. قم. انتشارات محبین
طوسی، محمد بن حسن. (1400). الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد. تهران. منشورات مکتبة جامع چهلستون
طیب‏، عبدالحسین. (1362). کلم الطیب در تقریر عقاید اسلام. چاپ چهارم. تهران. انتشارات کتابخانة اسلام
عسقلانی، ابن‏حجر احمد بن علی. (بی­تا). فتح الباری شرح صحیح البخاری. بیروت. انتشارات دارالمعرفه
علم الهدی، ابوالقاسم علی بن الحسین. (1405ق). رسائل الشریف المرتضى. چاپ اول. قم. انتشارات دارالقرآن الکریم
علم الهدی، ابوالقاسم علی بن الحسین. (1410ق). الشافی فی الإمامة. چاپ دوم. ‏تهران. انتشارات مؤسسة صادق(علیه السلام)
علم الهدی، ابوالقاسم علی بن الحسین. (1998). أمالی­المرتضى‏. قاهره. انتشارات دارالفکر العربی
القاری، علی بن محمد. (1415ق). الرد على القائلین بوحدة الوجود. دمشق. انتشارات دارالمأمون للتراث
القشیری النیشابورى‏، ابوالحسین مسلم بن حجاج. (1412ق). صحیح مسلم. چاپ اول. قاهره. انتشارات دارالحدیث
قمی، ابوالحسن علی بن ابراهیم. (1363). تفسیرالقمی. چاپ سوم. قم. انتشارات دارالکتاب
کاشف الغطاء، علی. (1399ق). ادوار علم الفقه و اطواره. قم. انتشارات دار الزهراء
مازندرانى سَرَوى، محمد بن على بن شهر آشوب. (1379ق). مناقب آل ابی طالب(ع). چاپ اول. قم. انتشارات علامه
مجلسی، محمد باقر. (1404ق). بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع). بیروت. انتشارات مؤسسة الوفاء
مفید، ابوعبدالله محمد بن نعمان‏. (1413ق). أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات. چاپ اول. قم. انتشارات المؤتمر العالمی للشیخ المفید
مفید، ابوعبدالله محمد بن نعمان. (1414). النکت الاعتقادیه. تحقیق رضا مختاری، بی‌جا. دارالمفید
مکارم شیرازی، ناصر. (1371). تفسیر نمونه‏. چاپ دهم. تهران. انتشارات ‏دارالکتب الإسلامیه
نسفى، عبدالله بن احمد. (1416ق). تفسیر النسفى مدارک التنزیل و حقایق التاویل‏. چاپ اول. بیروت. انتشارات دارالنفائس
نووی، محیی‏الدین بن شرف. (1407ق). شرح صحیح مسلم، بیروت. انتشارات دارالکتاب العربی
همدانى‏، ابوالحسن عبدالجبار بن احمد. (1965). المغنى فى أبواب التوحید و العدل‏. قاهره. انتشارات دار المصریه
همدانى‏، ابوالحسن عبدالجبار بن احمد. (بی‌تا). شرح الاصول الخمسه. بی‏جا.