نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشکده الهیات و معارف اسلامی
2 پژوهشگر ارشد مرکز پژوهشی پویا فکر
3 پژوهشگر مرکز پژوهشی پویا فکر
چکیده
تتبع در جوانب مختلف مهدویت به‌منزله تکمیل قطعاتی است که تصویر جامع‌‌تری از این مسئله و زوایای مختلف آن در اختیار مهدویت‌‌پژوهان قرار میدهد که راهگشای حل مسائل مرتبط با مهدویت است. یکی از جوانب این بحث، بازشناسی آثار مهدوی متقدم است. در این پژوهش آنچه بر نگارش‌های مهدوی امامیه موردبررسی قرار گرفته است گونهشناسی جامعی در سه محور موضوع تألیفات، مذهب نگارندگان و زمان نگارش اثر در سه مقطع عصرحضور، غیبت‌صغری و غیبت‌کبری تا قرن پنجم است. بر این اساس در مقاله حاضر به کلیه آثار روایی، کلامی، تفسیری، تاریخی و فرق که مؤلفان آن‌ها امامی بوده‌اند، اشاره شده است. در کنار آثاری که صراحتاً و به‌طور خاص درباره مهدویت نوشته شدهاند، انواع گونه‌‌های آثاری که به‌طور ضمنی به مهدویت پرداخته‌‌اند، نیز شناسایی شدهاند. این آثار عبارت‌اند از: کتب ملاحم، کتب الاوصیاء، کتبی درباره اثنی‌عشر، کتب عدد‌الائمه، کتب درباره نواب اربعه و برخی کتب با عنوان الامامه و نیز یک کتاب معجزه‌‌نگاری و یک کتاب فرقه‌‌شناسی. نتایج این پژوهش پیشتازی کمّی و کیفی آثار امامیه قطعیه (اثنی عشریه) نسبت به فرق منشعب شده از امامیه در انواع گونه‌‌های مهدویت‌‌نگاری و نیز عدم اتکای آثار مهدوی امامیه قطعیه به آثار واقفه را نشان میدهد. علاوه بر این، در دروه آغاز غیبت‌کبری تا قرن پنجم، درحالی‌که از واقفیان و آثار آن‌ها چیزی باقی نمانده است؛ آثار امامیه بیش از دو برابر شده است
کلیدواژه‌ها
منابع
طوسی، محمدبنحسن (1382)، تلخیص الشافی، قم: محبین، چاپ اول.
«شیخ مفید و معتزله»، (1371)، حوزه، ش 54، ص 159-191.
ابن‌تیمیه، تقی الدین (1408)، الفتاوی الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌حبان بستی، محمد، المجروحین من المحدثین والضعفاء والمتروکین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، حلب: دار الوعی، 1396.
ابن‌شاذان نیشابوری، فضل (1430)، الایضاح فی الرد علی سائر الفرق، به کوشش سید جلال الدین حسینی ارموی، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، چاپ اول.
ابنشهرآشوب، محمدبنعلى (1380)، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا (تتمة کتاب الفهرست للشیخ أبی جعفر الطوسی)، نجف اشرف: المطبعة الحیدریة، چاپ اول.
ابن‌طاووس، على‌بن‌موسى (1368)، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، قم: دار الذخائر، چاپ اول.
ابن‌طاووس، على‌بن‌موسى (1411)، مهج الدعوات و منهج العبادات، به کوشش ابوطالب کرمانى و محمدحسن محرر، قم: دار الذخائر، چاپ اول.
ابن‌قولویه قمی، جعفر‌بن‌محمد (1356)، کامل الزیارات، به کوشش عبد الحسین امینی تبریزی، نجف: المطبعة المرتضویة.
ابن‌ماجة قزوینی، محمد‌بن‌یزید (بی‌تا)، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبد الباقی، دار احیاء الکتب العربیة.
ابو الصلاح حلبی، تقی‌بن‌نجم (1404)، تقریب المعارف، به کوشش فارس تبریزیان (حسون)، قم: الهادی.
ابوالفرج اصفهانی، علی‌بن‌حسین (1385)، مقاتل الطالبیین، چاپ کاظم مظفر، نجف: منشورات مکتبة الحیدریة.
ابوسعید عصفری، عباد (1423)، اصل، در: الاصول الستة عشر، به کوشش ضیاء الدین محمودی، نعمت الله جلیلی و مهدی غلامعلی، قم: دار الحدیث.
ابوطالب هارونی، یحیی‌بن‌حسین (1387)، الافادة فی تاریخ الائمة السادة، به کوشش محمد کاظم رحمتی، تهران: میراث مکتوب.
اثبات الوصیة للامام علی‌بن‌ابی‌طالب، (1384). قم: انصاریان، چاپ سوم.
احمد‌بن‌حنبل (1430)، فضائل الصحابة، به کوشش وصی الله‌بن‌محمد عباس، قاهره: دار ابن الجوزی.
اذکایی، پرویز (سپیتمان) (1393)، کتاب‌های «الامامة»، در: مرزبان فرهنگ: جشن نامه دانشور فرهنگیار، سید محمود مرعشی نجفی، تهران: خانه کتاب، کانون نویسندگان قم.
افندى، عبداللهبنعیسىبیگ (1410)، تعلیقة أمل الآمل، به کوشش احمد حسینى اشکورى، قم: کتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى (ره)، چاپ اول.
افندى، عبداللهبنعیسىبیگ (1431)، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، به کوشش احمد حسینى اشکورى، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، چاپ اول.
امین، حسن (1409)، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
انصاری، «ابن رستم طبری، متکلمی امامی با گرایشات معتزلی که نمی‌تواند نویسنده الایضاح باشد»، در: https://ansari.kateban.com/post/2676
انصاری، حسن (1394)، «کتاب الایضاح؛ متنی از نیمه سده سوم قمری و بازتاب اندیشه‌های امامیه در آن (۱)»، در: https://ansari.kateban.com/post/2663
انصاری، حسن (1394)، ذیل «ابن‌رستم طبری، متکلمی امامی با گرایشات معتزلی که نمی‌تواند نویسنده الایضاح باشد»، در https://ansari.kateban.com/post/2676
انصاری، حسن (1395)، «نسخه کتاب المعیار والموازنة فضل بن شاذان نیشابوری»، در: https://ansari.kateban.com/post/1215
انوار، سید عبدالله (1357)، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی، تهران: انتشارات کتابخانه ملی.
آجُری، محمد‌بن‌حسین‌بن‌عبدالله (1420)، الشریعة، به کوشش عبد الله‌بن‌عمر‌بن‌سلیمان الدمیجی، ریاض: دار الوطن.
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن (1403). الذریعة الی تصانیف الشیعة، به کوشش علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت: دار الأضواء، چاپ سوم.
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن (1430). طبقات أعلام الشیعة، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول.
بخاری، محمد‌بن‌اسماعیل (1407)، صحیح، به کوشش مصطفى دیب البغا، یمامه / بیروت: دار ابن کثیر.
بخاری، محمد‌بن‌اسماعیل، التاریخ الکبیر، به کوشش سید هاشم ندوی و دیگران، حیدرآباد دکن: دائرة المعارف العثمانیة، 1360.
پاکتچی، احمد (1383)، «ابن‌حمزه، شریف حسن»، در: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمدکاظم موسوی‌بجنوردی، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 3.
پاکتچی، احمد (1385)، «ابن‌شاذان، ابومحمد»، در: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمدکاظم موسوی‌بجنوردی، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 4.
پاکتچی، احمد (1379)، «ابوالصللاح حلبی»، در: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمدکاظم موسوی‌بجنوردی، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 9.
ترمذی، محمد‌بن‌عیسی (1998)، سنن، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت: دار الغرب الاسلامی.
جاسم حسین (1385)، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (عج)، ترجمه سید محمد تقی آیتاللهی، تهران: امیر کبیر.
جوهری، احمدبن‌محمد (بی‌تا)، مقتضب الاثر فی النص علی الائمه الاثنی عشر، قم: انتشارات طباطبایی، چاپ اول.
حائری، سیدحسین (1391)، «معرفی کتاب تقریب المعارف»، امامت پژوهی، ش 6، ص 255-275.
حرعاملى، محمدبنحسن (بی‌تا)، أمل الآمل فی علماء جبل عامل، به کوشش احمد حسینى اشکورى، بغداد: مکتبة الأندلس، چاپ اول.
حسین بن‌عبد الوهاب (بی‌تا)، عیون المعجزات، قم: مکتبة الداورى، چاپ اول.
حکیم، حسن عیسی (1435)، الشیخ النجاشی، کربلا: مرکز کربلاء للدراسات والبحوث.
حلی، حسن‌بن‌یوسف (1402)، رجال (خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال)، به کوشش سید محمد صادق بحر العلوم، قم: الشریف الرضی.
خزاز قمی، على‌بن‌محمد (1401)، کفایة الاثر فی النصّ على الائمة الاثنی عشر، قم: بیدار.
خواجوئی، محمد اسماعیل (1411)، رسالة فی أقل المدة بین العمرتین، در: الرسائل الفقهیة، به کوشش سیدمهدی رجائی، قم: دار الکتاب الاسلامی.
خویی، سید ابو القاسم، معجم رجال الحدیث وتفصیل طبقات الرواة، 1413.
دارقطنی، علی‌بن‌عمر، الالزامات، به کوشش ابو عبد الرحمن مقبل‌بن‌هادی وداعی، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1405.
ذاکری، محمدتقی (1397)، زندگی فرهنگی-سیاسی شلمغانی از استقامت تا انحراف، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. 270
راد، علی، عزیزی، سعید (1399)، «تحلیل گفتمان مهدویت، در احادیث حسن‌بن‌محبوب»، انتظار موعود، ش 70، ص 33-58.
رضوی، رسول (1386). «حوزه علمیه کوفه و تالیفات پیرامون مهدویت»، مشرق موعود، س 1، ش 1، ص 73-80.
رفاعی، عبدالجبار (1371)، معجم ما کتب عن الرسول و أهل البیت صلوات الله علیهم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول.
زادهوش، محمدرضا (1381)، «رجعت»، کتاب ماه دین، ش 62، ص 72-81.
سدآبادی، عبیدالله‌بن‌عبدالله (1414)، المقنع فی الامامة، به کوشش شاکر شبع، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول.
سید مرتضی، علی‌بن‌حسین موسوی (1377)، تنزیه الأنبیاء علیهم السلام، قم: دار الشریف الرضی، چاپ اول.
سید مرتضی، علی‌بن‌حسین موسوی (1405)، رسائل الشریف المرتضی، به کوشش سید مهدی رجائی، قم: دار القرآن الکریم.
سیستانی، سید محمدرضا (1437)، قبسات من علم الرجال، به کوشش سید محمد بکاء، بیروت: دار المؤرخ العربی.
شاشی، هیثم‌بن‌کلیب (1410)، المسند، به کوشش محفوظ الرحمن زین الله، مدینه منوره: مکتبة العلوم و الحکم، چاپ اول.
شجری، یحیی‌بن‌حسین‌بن‌اسماعیل‌بن‌زید حسنی جرجانی مشهور به المرشد بالله (1429)، الامالی الاثنینیة، به کوشش عبد الله‌بن‌حمود عزی، صنعا: مؤسسة الامام زید‌بن‌علی(ع) الثقافیة.
صدوق، محمدبنعلى (1362)، الخصال، به کوشش على‌اکبر غفارى، قم: جامعه مدرسین، چاپ اول.
صدوق، محمدبنعلى (1378)، عیون اخبار الرضا، تهران: نشر جهان، چاپ اول.
صدوق، محمدبنعلى (1385)، علل الشرایع، قم: کتاب فروشى داورى، چاپ اول.
صدوق، محمدبنعلى (1395 ق). کمال الدین و تمام النعمة، به کوشش على‌اکبر غفارى، تهران: اسلامیه، چاپ دوم.
صدوق، محمدبنعلى (1413 ق)، کتاب من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، چاپ دوم.
صدوق، محمدبنعلى (1414)، إعتقادات الإمامیة، قم: کنگره شیخ مفید، چاپ دوم.
صفری فروشانی، نعمت الله (1380)، «غلو»، زیر نظر علی اکبر رشاد، دانشنامهی امام علی(ع)، تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول.
صفری فروشانی، نعمت الله (1385)، «حسین‌بن‌عبدالوهاب و عیون المعجزات»، علوم حدیث، ش 42، ص 156-168.
طاوسی مسرور، سعید، جعفریان، رسول (1397)، «بازپژوهی حیات علمی ابو العباس نجاشی و بررسی وثاقت وی»، کتاب قیم، ش 19، ص 339-366.
طباطبایی یزدی، سید عبدالعزیز (1385)، «کتابشناسی گزیده آثار دانشمندان اهل تسنن درباره امام مهدی (عج): آثار غیر مشهور یا غیر موجود»، ترجمه حمید سلیم گندمی، سفینه، س 3، ش 11، ص 77-88.
طبری، محمد‌بن‌جریر (1387)، تاریخ، به کوشش محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث.
طبری، محمد‌بن‌جریر (1412)، جامع البیان (تفسیر)، بیروت: دار المعرفة.
طبسی، محمد جعفر (1420)، رجال الشیعة فی اسانید السنة، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة.
طوسی، ابو جعفر محمدبنحسن (1407-ب)، تهذیب الاحکام، به کوشش سید حسن موسوی خرسان، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
طوسی، ابو جعفر محمدبنحسن (1414-الف)، الامالی، قم: دار الثقافة.
طوسی، محمدبنحسن (1407-الف)، الشافی فی الإمامة، به کوشش فاضل حسینی میلانی، تهران: موسسة الصادق(ع).
طوسی، محمدبنحسن (1411-الف)، العقائد الجعفریة، قم: دفتر تبلیغات، چاپ اول.
طوسی، محمدبنحسن (1411-ب)، مصباح المتهجد وسلاح المتعبد، بیروت: مؤسسة فقه الشیعة.
طوسی، محمدبنحسن (1414-ب)، کتاب الخلاف، به کوشش سید علی خراسانی، سید جواد شهرستانی و مهدی طه نجف، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
طوسی، محمدبنحسن (1414-پ)، الرسائل العشر، قم: جامعه مدرسین، چاپ دوم.
طوسی، محمدبنحسن (1420)، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، قم: مکتبة المحقق الطباطبائی، چاپ اول.
طوسی، محمدبنحسن (1425)، الغیبة، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ سوم.
طوسی، محمدبنحسن (1427)، رجال، به کوشش جواد قیومى اصفهانى، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ سوم.
عبودی نصار، عمار (1430)، اخبار الملاحم والفتن واثرها فی العقلیة العربیة والاسلامیة حتی نهایة العصر الاموی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
عزی، عبدالله‌بن‌حمود (1422)، بغیة الطالب فی تراجم رجال امالی ابی طالب، در: ابو طالب هارونی، تیسیر المطالب فی امالی ابی طالب، ترتیب جعفر‌بن‌احمد‌بن‌عبد السلام بهلولی یمانی، به کوشش عبد الله‌بن‌حمود عزی، صنعا: مؤسسة الامام زید‌بن‌علی(ع) الثقافیة.
علوی، سید عبدالهادی (1441)، «کتاب اثبات الوصیة للمسعودی ام للشلمغانی؟»، الخزانة، س 4، ش 7، سال چهارم، ص 66-172.
عیاشى، محمدبن‌مسعود (1380 ق). تفسیر، به کوشش هاشم رسولى محلاتى، تهران: المطبعة العلمیة، چاپ اول.
غفوری، محمد (1396)، «عبیدالله-سُدآبادی»، در: فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی، ج 3، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول.
فرخی، مهدی، معارف، مجید، فقهی‌زاده، عبدالهادی (1400)، «موجودیت خارجی کتاب اثبات الرجعة فضل‌بن‌شاذان نیشابوری با تأکید بر نقل روایات کتابش در آثار متأخر از او»، شیعه پژوهی، س 7، ش 20، ص 229-253.
قبادی، مریم و مهدوی راد، محمدعلی (1386)، «بازشناسی اندیشهی غلو»، مطالعات اسلامی، ش 78، ص 109–144.
قمی، على‌بن‌ابراهیم [منسوب] (1363)، تفسیر، به کوشش سید طیب موسوی جزایری، قم: دار الکتاب، چاپ سوم.
قندهاری، محمد (1392)، «حدیث شهادت خضر بر دوازده امام: بررسی اصالت و نحوه انتقال از اصول اولیه به جوامع حدیثی»، امامت پژوهی، س 3، ش 12، ص 217-253.
کلبرگ، اتان (1371)، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه سید علی قرائی و رسول جعفریان، قم: کتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى.
کلبرگ، اتان (1385)، «موسی کاظم»، در: تصویر امامان شیعه در دائره المعارف اسلام، زیر نظر محمود تقی‌زاده داوری، قم: مؤسسه شیعه شناسی.
کلینی، محمد‌بن‌یعقوب (1407)، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
گرامی، سید محمدهادی (1391)، نخستین مناسبات فکر تشیع: بازخوانی مفهوم غلو در اندیشه جریان‌های متقدم امامی، تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، چاپ اول.
گرجی، ابو القاسم (1385)، تاریخ فقه و فقها، تهران: سمت.
گروهی از پژوهشگران (1389)، «علی-صیمری»، در: فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی، ج 1، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول.
محمد اف، قدیر (1390)، مقایسه تطبیقی اندیشه مهدویت در اسماعیلیه و امامیه، قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، چاپ اول.
محمدی ری‌شهری و دیگران، محمد (1393)، دانشنامه امام مهدی (عج) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، قم: موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، چاپ اول.
محمدی، عبدالکریم (1389)، «حمید‌بن‌زیاد»، در: دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلام علی حداد عادل، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج 4، ص 229–230.
مختاری، بیات (1388)، «کاستی‌های گزارش دائرة المعارف بزرگ اسلامی از محدث والامقام، فضل بن شاذان»، حدیث پژوهی، س 1، ش 2، ص 105-136.
مزی، یوسف (1413)، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ چهارم.
مساح، رضوان (1396)، «ابو العنبس صیمری»، در: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمدکاظم موسوی‌بجنوردی، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 6، چاپ اول.
مفید، محمدبن‌محمدبن‌نعمان (1413-الف)، الارشاد فی معرفة حجج الله على العباد، قم: کنگرۀ شیخ مفید، چاپ اول.
مفید، محمدبن‌محمدبن‌نعمان (1413-ب)، الفصول المختارة، اختیار شریف مرتضی، به کوشش سید علی میر شریفی، قم: کنگره شیخ مفید.
موحدی، محمدعلی، حشمت‌پور، محمدحسین، رحمان‌ستایش، محمدکاظم (1399)، «باورهای امامتی و مهدویتی زیدیه متقدم با تکیه بر بازسازی «اخبار المهدیّ» ابوسعید رَواجِنی»، س 10، ش 1، ص 119-155.
موسوی نیا، سعیده سادات، طباطبایی، سید کاظم (1399). «بررسی رویکرد علمای امامی به میراث واقفه در روایات غیبت»، مشرق موعود، س 14، ش 56، ص 71-94.
مهدیپور، علی‌اکبر (1375)، کتابنامه حضرت مهدی(ع)، بی‌جا: مؤسسه چاپ الهادی.
میر ابوالقاسمی، رقیه (1377)، غلات در دو قرن اول هجری، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی.
میرعبداللهی، سیدمحمدحسین (1396)، «علی-سواق»، در: فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی، ج 2، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول.
نادری، مرتضی (1396). اصالت و اعتبار احادیث غیبت امام دوازدهم (تحلیل انتقادی نظریه وابستگی امامیه به واقفه در احادیث غیبت)، استاد راهنما: حسن طارمی راد، منصور پهلوان محمدعلی، استاد مشاور: عبدالهادی فقهی زاده، مجید معارف، دانشگاه تهران، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دکتری تخصصی.
نجاشی، ابوالعباس احمد‌بن‌علی (1408)، فهرست اسماء مصنفی الشیعة (رجال النجاشی)، به کوشش محمد جواد نائینی، بیروت: دار الاضواء.
نجاشی، احمد‌بن‌علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة (رجال النجاشی)، نسخه خطی با شماره دفتر 3182 (شماره ردیف 601)، کتابخانه مرکزی تبریز، به خط: نعمة الله‌بن‌حمزه عمیدی حسینی، محرم 981 ق.
نجاشی، احمد‌بن‌علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة (رجال النجاشی)، نسخه خطی با شماره 1301، کتابخانه ملی ایران.
نجاشى، احمدبن‌على (1365)، رجال، به کوشش موسى شبیرى زنجانى، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ ششم.
ندیم، محمد‌بن‌اسحاق (1430)، الفهرست، به کوشش ایمن فؤاد سید، لندن: مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی.
نعمانی، ابن‌أبی‌زینب محمدبن‌ابراهیم (1397 ق)، الغیبة، تهران: نشر صدوق، چاپ اول.
نوبختی، حسن‌بن موسی [منسوب] (1395)، فرق الشیعة، تحقیق محمدباقر ملکیان، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
نوری طبرسی، حسین (1408)، خاتمة مستدرک الوسائل، در: همو، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث.
هالم، هاینس، تشیع، ترجمه محمدتقی اکبری، قم: نشر ادیان، 1385.
یاقوت حموی (1993)، معجم الادباء، به کوشش احسان عباس، بیروت: دار الغرب الاسلامی.
همو (1399)، معجم البلدان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
یزدانی احمدآبادی، علی (1397)، «درآمدی بر جوهره چیستی و چرائی مهدویت در زیدیه»، مشرق موعود، ش 2/45، ص 513-528.
)