نوع مقاله : علمی تخصصی

نویسندگان

1 دانشیار الهیات دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

2 دانشجوی دکتری الهیات، دانشگاه شهیدچمران اهواز، اهواز، ایران

3 دانشجوی دکتری الهیات، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

چکیده

یک مطالعة تطبیقی و اجمالی از تاریخ، گزارشات تاریخی، حدیثی و رجالی که واژة شیعه در آن‌ها به‌کار رفته است، بیانگر تحول و تطورات معنایی در مفهوم شیعه در طول قرون متمادی است. شناخت این تطورات و تحولات در حوزة معنایی این کلمه، می‌تواند ارتباط مفهوم این واژه با گفتمان‌های علمی هر عصر را نشان دهد؛ به‌عنوان مثال، در کتب اهل سنّت با واژه‌هایی نظیر شیعه، تشیع، و... مواجه هستیم؛ در نگاه ابتدایی و ظاهری، این نتیجه حاصل می‌شود که راویان شیعی در کتب اهل سنّت به‌طور وفور و گسترده مورد نظر بوده‌اند اما با بررسی هریک، به این مهم دست می‌یابیم که واژة شیعه، منحصر در امامیّه نبوده و معنایی عام داشته است و عوامل متعددی موجب انتساب یک راوی به تشیع بوده است؛ بنابراین پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی، به‌منظور بررسی تغییرات معنایی کلمةشیعه با رویکرد تاریخ‌انگاره می‌پردازد؛ نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهد که واژة شیعه در طول تاریخ سیری پویا داشته و در طول زمان و تحولات تاریخی توسعه و تضییق داشته است و یا به عبارتی دیگر، این واژه در تحولات خود با اندیشة جامعه هماهنگ بوده است؛ از این‌رو، با بررسی این واژه به‌لحاظ لغوی و اصطلاحی و تحلیل آن در مقایسه با واژگان مترادف به‌معنای دقیق‌تر و جامع‌تری از این واژه دست می‌یابیم.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
ابن‌ادریس حلّی. (1410ق.). محمدبن منصور. السرائر. چ 2. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
ابن‌بابویه (صدوق)، محمدبن علی. (بی‌تا). من لا یحضره الفقیه. تحقیق علی‌اکبر غفاری. چ 2.  قم: مؤسسة النشر الاسلامی. 
ابن‌تیمیه، احمدبن عبدالحلیم. (1426ق.). مجموع الفتاوی، تخریج احادیث: عامر الجزار و انور الباز. چ 2. بی‌جا: دارالوفاء.
ابن‌حجرعسقلانی، احمدبن علی. (1326ق.). تهذیب‌التهذیب. چ 1. هند: مطبعة دائرة‌المعارف النظامیة.
 ابن‌حزم، علی‌بن احمد. (1427ق.). فی الملل و الاهواء و النحل.  بیروت.
ابن‌درید، محمدبن حسن. (1988م.). جمهرةاللغه.  چ 1. بیروت: دار العلم للملایین.
ابن‌عبد ربه الاندلسی. (بی‌تا).  العقد الفرید. بی‌جا.
ابن‌عثیمین، محمدبن صالح. (1419ق.).شرح العقیدة الواسطیة. تحقیق سعد فوازالصمیل. چ 5. ریاض: دار ابن‌الجوزی.
ابن‌منظور، محمدبن مکرم. (1414ق.). لسان‌العرب.چ 3.بیروت: دار الصادر.
ابن‌هشام. (بی‌تا).السیرة النبویة. تحقیق مصطفی السقاء و دیگران. بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
احمد صدر، حاج سید جوادی. (1377ش.). دائرةالمعارف تشیع. تهران: نشر شهید سعید محبی.
اسفراینی، طاهربن محمد. (1983ق.).  التبصیر فی الدین. بیروت: عالم الکتب. .
اشعری، ابوالحسن علی‌بن اسماعیل. (1980م.). مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین. تصحیح هلموت ریتر.  چ 3.  فیسبادان: دارالنشر فرانز شتاینر.
بحرانی، یوسف‌بن احمد. (بی‌تا). الحدائق الناظرة فی احکام العترة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
براشر، میخائیل. (2005م.). فرهنگ قرآن لایدن. هلند: انتشارات بریل.
بغدادی، عبدالقاهربن طاهربن محمد. (1977ق.). الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناصبیة.بیروت: دار الافاق الجدیدة.
پاکتچی، احمد. (بی‌تا). روش تحقیق با تکیه بر حوزة علوم قرآن و حدیث. تهران: دانشگاه امام صادق (ع) 
تفرشی، مصطفی‌بن حسین. (1376ش.). نقد الرجال. قم: مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث.
جعفریان، رسول. (1369ش.). تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن هفتم هجری.  چ 2. تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
جوهری، اسماعیل‌بن حماد. (1376ق.). الصحاح. تحقیق احمد عبدالغفور عطار. چ 1. بیروت: دار العلم للملایین.
 بلاذری، احمدبن یحیی. (1974م.). انساب‌الاشراف. تحقیق محمدباقرمحمودی. چ 1. بیروت: مؤسسة الاعلمی.  
الحسینی، تاج‌الدین‌بن محمد. (1382ق.). غایةالاختصار. تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم. نجف: المطبعة الحیدریة.
دهخدا، علی‌اکبر. (1373ش.).لغت‌نامة دهخدا. تهران: مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ذهبی، محمدبن احمد. (1413ق.). سیر اعلام النبلاء.  چ 9. بیروت: مؤسسة الرساله.
ــــــــــــــــــــــــــــ. (بی‌تا).تذکرةالحفاظ. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ــــــــــــــــــــــــــــ. (1409ق.). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام. تحقیق عمر عبدالسلام تدمری. چ 1. بیروت: دارالکتاب العربی.
ــــــــــــــــــــــــــــ. (بی‌تا). میزان‌الاعتدال. بیروت: دارالمعرفة.
راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد. (1412ق.). مفردات الفاظ القرآن. چ 1. بیروت: دارالقلم.  
رضوانی، علی‌اصغر. (1385ق.). شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات. تهران: مشعر.
زرکلی، خیرالدین. (2002م.).  الاعلام. بی‌جا: دارالعلم للملایین.
سبحانی، جعفر. (بی‌تا).بحوث فی علم الملل و النحل. قم: مرکز مدیریت حوزة علمیة قم.
سمعانی، عبدالکریم. (1408ق.).الانساب.  تحقیق عبدالله عمر بارودی. بیروت: دارالجنان.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر. (بی‌تا). تاریخ الخلفاء. بیروت: طابع معتوق اخوان.
شهرستانی، ابوالفتح محمدبن عبدالکریم. (1381ق.).  الملل و النحل. تحقیق محمد سید گیلانی. بیروت: دارالمعرفة.
صاحب، اسماعیل‌بن عباد. (1414ق.).  المحیط فی اللغة. چ 1. بیروت: عالم الکتب.
صفوی، کوروش. (1379ش.). درآمدی بر معناشناسی. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
طبرسی، فضل‌بن حسن. (1417ق.). اعلام الوری باعلام الهدی باعلام الهدی.  چ 1. قم: مؤسسة  آل البیت(ع) لاحیاء التراث.
طبسی، محمدجعفر. (1420ق.). رجال‌الشیعه فی اسانید السنه. چ 1. قم: بنیاد معارف اسلامی.
طریحی، فخرالدین. (1362ش.). مجمع‌البحرین. تحقیق سید احمد حسینی. چ 2. تهران: مرتضوی.
عاملی، محمدجواد. (1419ق.). مفتاح‌الکرامه فی شرح قواعد العلّامه. چ 1.  قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
عبدالمنعم داوود، نبیله. (1415ق.). نشأة الشیعة الامامیّة. چ 1. بیروت: دار المورخ العربی.
فراهیدی، خلیل‌بن احمد. (1409ق.). العین. تحقیق مهدی المخزومی و ابراهیم سامرائی. چ 2. قم: مؤسسة دارالهجرة.
فیروزآبادی، محمدبن یعقوب. (1415 ق.). القاموس‌المحیط. چ 1. بیروت: دار الکتب العلمیة.
فیومی، احمدبن محمد. (بی‌تا). مصباح‌المنیر فی غریب الشرح‌الکبیر. بیروت: مکتبة العلمیة.
کرد، محمد. (1403ق.).  خاطرت مذهبی، سیاسی، اجتماعی. تهران: یکان.
کحاله، عمر رضا. (بی‌تا). معجم قبائل العرب القدیمیه و الحدیثه.  بیروت: مؤسسة الرسالة.
کرکی، علی‌بن حسین. (1408ق.).جامع‌المقاصد فی شرح‌القواعد. چ 1. قم: مؤسسة آل‌البیت(ع) لاحیاء التراث.
مجلسی، محمدباقر. (1403ق.). بحارالانوار. چ 2. بیروت: مؤسسة الوفاء.
مرتضی زبیدی، محمدبن محمد. (1414ق.). تاج‌العروس من جواهر القاموس. چ 1. بیروت: دارالفکر.
مصطفوی، حسن. (1430ق.). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. بیروت: دارالکتب العلمیة.
مظفر، محمدحسین. (1368ش.). تاریخ شیعه. ترجمة سید محمدباقر حجتی. تهران: دفتر نشر اسلامی.
مفید، محمدبن نعمان. (1413ق.).  اوائل المقالات. قم: الموتر العالمی للشیخ المفید،
ملطی، ابن‌عبدالرحمن. (1992م.). التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع. قاهره: مکتبة مدبوس.
مناوی، محمد. (1415ق.). فیض الغدیر. تحقیق احمد عبدالسلام. چ 1. بیروت: دارالکتب العلمیة.  
منقری، نصربن مزاحم. (1382ق.). وقعة الصفین. به تحقیق عبدالسلام محمد هارون. قاهره: المؤسسة العربیة الحدیثة.
موسوی خمینی، سید روح‌الله. (1385ش.). کتاب الطهارة. چ 2. تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
مهنا، عبدالله علی. (1413ق.).لسان‌اللسان. چ 1. بیروت: دارالکتب العلمیة.
نجفی، محمدحسین. (1367ش.). جواهرالکلام. تحقیق شیخ عباس قوچانی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.  
ندیم، محمدبن اسحاق. (1973م.). کتاب الفهرست. تحقیق رضا تجدد. تهران: بی‌نا.
نسائی، احمدبن شعیب. (1377ش.). خصائص امیر المؤمنین علی(ع). قم: دارالثقلین.
نوبختی، ابومحمد حسن‌بن عیسی. (1355ق.).  فرق‌الشیعه. تصحیح سید محمدصادق آل بحرالعلوم. نجف: المکتبة الرضویة.
هدایت‌پناه، محمدرضا. (1389ش.). بازتاب تفکر عثمانی در واقعة کربلا. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.