نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه فلسفه، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

آیۀ شریفۀ ﴿لایُسئَلُ عَمّا یَفعَلُ وَ هُم یُسئَلُونَ﴾ (انبیا /23) از جمله آیات قرآن است که محل بحث و نظر عالمان دینی قرار گرفته­است. مهم­ترین سؤال در مواجهه با این آیة شریفه سؤال از چرایی و دلیلِ مورد سؤال واقع‌نشدن خدای تعالی است. ملاحظۀ آراء عمده در تبیین این آیة شریفه، حکایت از مبانی گوناگون کلامی، حکمی و عرفانی در پاسخ از پرسش مذکور دارد. برخی متکلمین، نفی پرسش از خداوند را به نفی وجوب و یا ترک فعل بر خدای متعال ارجاع داده­اند و برخی دیگر ضمن قول به وجوب برخی از افعال بر خدای متعال، ابتناء فعل الهی بر حُسن و حکمت را دلیل نفی پرسش از خدای متعال دانسته­اند. برخی حکما نیز نفی پرسش از خداوند را به نفی غایت در فعل مطلق الهی و غایتِ اخیر در مخلوقات ارجاع داده­اند. عرفا نیز با تکیه بر علم و سرّ وحجت الهی به تبیین شریفة لایسئل عما یفعل پرداخته­اند. این مقاله در صدد است تا با تکیه بر یک شخصیت فکری از صاحبان آراء فوق (به ترتیب : غزالی، زمخشری، ملاصدرا و ابن عربی) به بررسی و نقد آراء پرداخته و سپس در نگاهی مجدد به آیة شریفه به تبیین آن در دو جایگاه متفاوت یعنی در ربط با آیات قبل و بعد، و نیز در ربط با سایر آیات مرتبط بپردازد.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
-             آملی، سید حیدر. (1382 ش.). جامع الاسرار و منبع الانوار، تصحیح و مقدمه هنری کربن و عثمان اسماعیل یحیی. چاپ دوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
-                    ابن حزم، ابی محمد. (1317ق.). الفصل فی الملل و النحل. چاپ اول. مصر: المطبعة الادبیه.
-                    ابن عربی، محیی­الدین. (بی­تا). الفتوحات المکیه. 4 جلد. بیروت: دار صادر.
-                    زمخشری، محمود. (1407ق.). الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل. چاپ سوم. بیروت: دارالکتاب العربی.
-             صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم. (1410ق.). الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، ج2و 6. چاپ چهارم. بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
-                    ـــــــــــــــــــــــ . (1363ش. ). مفاتیح الغیب. تصحیح محمد خواجوی. چاپ اول. تهران: موسسه تحقیقات فرهنگی.
-                    غزالی، ابو حامد. (بی­تا). تهافت الفلاسفه. تحقیق موریس بریج. مقدمۀ ماجد فخری. چاپ سوم. بیروت: دار المشرق.
-                    ـــــــــــــــــــــــ . (بی­تا). احیاء علوم الدین. ج2. بیروت: دار الکتاب العربی.
-                    ـــــــــــــــــــــــ . (1416 ق.). مجموعه رسائل الامام الغزالی. چاپ اول. بیروت: دارالفکر.
-                    قاضی عبدالجبار. (1382ق.). المغنی. ج6. تحقیق احمد فؤاد. قاهره: المؤسسه المصریه العامه للتالیف و الترجمه.
-                    کاشانی، ملا فتح الله. (1344ش.). منهج الصادقین فی الزام المخالفین. چاپ دوم. تهران: کتاب­فروشی اسلامیه.
-                    مطهری، مرتضی. (1376ش.). درس‌های الهیات شفاء. مجموعه آثار. ج8. چاپ اول. تهران: انتشارات صدرا.
-                    ـــــــــــــــــــــــ . (1375ش.). کلام. مجموعه آثار. ج3. چاپ سوم. تهران: انتشارات صدرا.
-                    ـــــــــــــــــــــــ . (1382ش.). عدل الهی. چاپ هجدهم. تهران: انتشارات صدرا.
-                    نرم افزار نور. (1388ش.). کتابخانه حکمت اسلامی. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
-                    ـــــــــــــــــــــــ . (1388ش.). عرفان نسخة 2. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.